ګل سنګ

در محمد کاسی 

د مجلې ګڼه:۱۲مه

 د مجلې د چاپ نېټه: اکتوبر- مارچ۱۷- ۲۰۱۶

د کور باغچه د ګلانو کور وي  او په دې کښي هر ډول ښائسته ګلونه بوټي او ښائسته وني وي او داسي ختونکي ښاخونه او څانګي وي چي تل په دېوالونو بره خېږي، او دا د کور او باغچي په ښائست او خوشبو کښي زياتوب کوي.

لاکن حقيقتاً موږ د نورو نوي نوي او موسمي رنګونو او ګلونو په لټون يو، په وړوکي حوېليانو او چمنانو کښي دومره امکان نۀ وي چي موږ هلته په ډول ډول بوټي او رنګارنګ ګلونو وکرو. لاکن په غټو ځايو کښي د ډېرو ونو او بوټو امکانات کېدائ شي. خو دا کار يواځي په وچتو  ونو سر ته نۀ شي رسېدلی. په نړۍ کښي د دې دپاره د هر موسم بې شمېره ګلونه شته، په کومو چي موږ د خپل کور کرُدان او د چمن کنارې له رنګونو او خوشبو ډکولائ شو  او په پاخه فرش او د کور په بام يا چت باندي په ډول ډول ګملې لګولی شو او په دې کښي د خوراکي ضرورت او دوايانو دپاره سبزياني او بوټي لګولائ شو. 

ځيني بوټي او ګلان موسمي او عارضي وي او په مني او ږمي کښي وچ شي خو د هغو بېخونه او تخم پياز او پټاټې د مځکي لاندي محفوظ پراته وي او بيا په سپرلي سرونه را اوباسي. داسي مځکه ډېر احتياط غواړي کنې دا هر څه به د تل دپاره برباد شي. د داسي بوټو د احتياط او روزني په باره کښي معلومات حاصلول ډېر ضروري دی.

په سړو سيمو کښي په عمومي توګه خلګ د ږمي په اول سر کښي د ونو سره د ژړ او شنۀ قسم د خاټولو او نرګس (Daffodils) ګلونه وکري، د لږ ورځو پس نرګس او د خاټولو بوټي راپورته شي او ښائسته ښائسته ګلونه وکړي. دغه ډول په سپرلي کښي د اپريل تر مياشتي پوري په موسمي ګلونو چمن ډک شي.

لاکن په مني کښي په اکثره ګلونو او چمنانو کښي وراني خوره وي او په دوبي يا اوړي کښي د ګلونو بهار وي او په ډول ډول ګلان و هري خواته ځلېږي. خو د دې ټولو ګلانو د حسن او ښائسته ټوله اړه په خپله د باغوان له شوق ذوق او هنر مندي سره ده. که هغه باذوقه او  تخليق کاره وي نو د چمن په ښائست او ارزښت کښي به ډېره اضافه وکړي.

نن سبا داسي ګلونه او بوټي ا وچمن هم شته چي د موسم له اثره ازاد وي او سر و کال زرغونه وي. شبي يعني Stock په ژمي کښي په واورين موسم کښي هم ګلونه کوي او کورونه او چمنان له خوشبو څه ډک کړي. دغه ډول له ډېره وخته په ټوله نيري د جريبن Geranium ګلونه کرل کېږي. و دې ته په فارسي  ژبه کښي شمه داني وئيل کېږي، دا د نړۍ تر ټولو زيات معروف، ښائسته او قيمتي بوټی دی او په نړۍ کښي د دې ګل کاروبار په اربونو ډالره دی.

زموږ په عام کورونو کښي زناني په خصوصيت سره داسي بې شمېره قدرتي بوټي او ګلان پېژني چي د دوا دارو دپاره عام استعمالېږي. او ځيني خو د ساګ او خوراک دپاره استعمالېږي. لکه شيځګي، زول، ترخه،  توره او سپينه ځيره، نار، رواش، غوريځان وغيره. ما چي به کله دا نومونه اورېدل نو په زړۀ کښي مي دا خيال راغی چي بايد موږ خپل د سيمي په دې قدرتي بوټو او ګلانو باندي ډاکومنټري جوړه کړو. که څۀ هم دا ډېر ګران او اوږد کار ؤ خو ما ملا  ورته وتړله او په دې لړ کښي په بولان دره کښي مي د فروري په مياشت کښي اولنی د سپرلي ګل پېدا کړی چي د بانجړي رنګ ګلونه ؤ او بيا په مارچ کښي په هزارګنجي، هنه، اوړک او د کچ په دره کښي او په اپريل کښي د زيارت په ځنګلو کښي وګرځېدم. زما دا زيار له فروري څه تر ستمبر تر مياشتي پوري روان ؤ. ما په هره هفته کښي دوې ورځي شوټنګ کوی، ځکه به هره هفته نوي نوي ګلونه راپورته شوي وو.

دا ډاکومنټري چي نوم ئې ګل سنګ يعني د کاڼو ګلان ؤ دومره وستائل شوه چي په ټوله نړۍ کښي وچلول شوه او وماته په دې باندي پي ټي وي ايوارډ هم راکړل شو. په اول سر کښي زما په تصور کښي هم نۀ ؤ چي په دې وړه سيمه کښي به دومره بې شمېره ښائسته قدرتي ګلونه او د دوا دارو خوشبوداره ښائسته بوټي او ګلان وي، خو چي څنګه څنګه وخت تېرېدی زما په تجسس او حيرت کښي دغومره زياتوب کېدی. او چي اخر د شپږ مياشتو پس چي ما شوټنګ مکمل کړ، نو بيا و بل ازمائش ته مخامخ شوم چي په دې دومره بې شمېره ګلونو کښي کوم کوم منتخب کړم او کوم کوم پرېږدم. بيا مي اخر دا د دې ګلانو او بوټو د حسن ښائست او اولسي افاديت له مناسبته فېصله وکړه او د پنځويښت منټه ډاکومنټري مي جوړه کړه.

له حسن، ښائست سره تعلق او تړون فطرتاً نۀ يواځي رب کريم و انسان ته عطا کړی دی بلکې هم دغه تعلق او تړون او مرغانو، او خسمانانو ته هم ورکړل شوی دی. هم په دغه حواله د ګلونو او بوټو ابياري او تخم ريزي هم کېږي هم دغه Polination په دې غرۀ ايزه صحرا کښي د ګلونو د بقا او ترقي سوب ګرځي.

خسمانان له دې ګلونو څخه نۀ يواځي دا چي د ځان دپاره خوراک پېدا کوي بلکې د ابياري هم کوي دا د رب کريم لخوا څه د دې قدرتي بوټو د Ecoo system طريقه کار هم دی. د شاتو مچمچۍ هره ورځ تقريباً لس کلو ميټره سفر تش د ګلونو په لټون کښي تېروي. او د دې ګلونو د رس له خوراک څه شات جوړوي چي د انسان دپاره خوراک او شفا ګرځي.

هر کله چي د کوټي د شاه خوا په غرونو يعني چلتن، تکتو، مهردار، زرغون او خليفت باندي واوري ووري نو له دې څه نۀ يواځي دا چي د اوبه خور او کرهني دپاره چشمې او ابشارونه په زور شي خو په سپرلي کښي د واوري له ليدو سره په دې ټوله غرۀ ايزه سيمه کښي قدرتي ګلونه بوټي او واښه پېدا شي او ټوله سيمه زرغونه شي.

تر ټولو وړاندي مځکه د خپل ژوند د اظهار دپاره د سبز ګل ننداره ښکاره کړي او د دې مطلب دا دی چي د مځکي يخي مات شو. هم دغه سبز ګل د بهار علامت وي. په ونو کښي د بادام سپين سپين ګلان هم په باغونو کښي اولين ګل کوي. دا دومره زيات ګلان وي چي داسي ښکاري لکه په ونو چي يو ځل بيا سپينه واوره ورېدلې وي. که و يوې خواته د بادام واورين ګلونه باغونه ښائسته ګړي نو و دوهمي خواته نوري وني د سپرلي له زنده باد څه غوټي غوټي شي.

په بېدياؤ او د غرونو په لمنو کښي اولين ډېر ښائسته ګل د ګل لالا يعني Tutlup وي، چي د چلتن غرۀ په لمن هزار ګنجي، دشت، هنه اوړک او زرغون غرۀ په سيمو کښي په ډېر لوئ شمېر پېدا کېږي، او مځکه تکه سره کړي. ګل لالا د خپل رنګونو او چت والي او ښائست په سوب په ټوله پښتو شاعري او ادب کښي ځان ته بره نوم او مقام پېدا کړی دی. بلکې د نړۍ ډېرو ترقيافته هېوادونو لکه هالينډ، جاپان، جرمني او برطانيه و دې ګل ته دومره ترقي ورکړې ده چي هم دغه ګل د دې هېوادونو د زرمبادله ډېره لويه برخه ګرځي.

وئيل کېږي چي د شلمي صدۍ په شروع کښي د هالينډ سفير د کابل له سيمي څه د ګل لالا تخم او پياز وړي وو. او بيا دې هېواد د دې قدرتي ګل ته ترقي ورکړه. نن دغه ګل د دوئ په نامه يادېږي. 

ما په هالينډ کښي د ګل لالا او نرګس يو باغ Kokonoff وليدی چي په سوونو   اېکړه مځکه خور ؤ. دوئ وئيل چي تش د دې ګلانو د کال آمدن په اربونو  ډالره دی او دا ټوله نړۍ ئې له موږ څه غواړي. دا هېوادونه د ګل لالا له دستو ، پياز او عطرياتو څه دومره آمدن ګټي چي د پاکستان د ټول کال له قامي آمدن څه زيات دی. او رب کريم و موږ ته دا هر څه مفت او پرېوانه راکړي دي. ما خپله يواځي په هزار ګنجي کښي څلور قسم Tulups ليدلي دي. لکه  سور، ژړ، ګلابي او د سور او ژړ ګډوډ داري داره ګلان.

سب کہاں، کچھ لالہ و گل میں نمایاں ہو گئیں

خاک میں کیا صورتیں ہونگی جو پنہاں ہو گئیں

که چېري موږ لږ زيار وکړو نو هم دغه ګل ته د هېواد د قامي ګل په توګه وده ورکولائ شو، ولي چي زموږ قدرتي فضا د دې د کرني دپاره ډېره مناسبه ده، دا ګل د مارچ په مياشته کښي په خونکه هوا کښي ډېر خوشحاله وي.

د مارچ تر اخري پوري د ټولي سيمي باغات او بېدياوي ګل ګل شي او و هري خواته د ګلانو خوشبو خوره شي. په بېدياؤ کښي په خصوصيت سره د Iris Family رنګارنګ ګلونه خصوصاً د شنۀ او بانجړي ر نګونو و هري خواته خواره وي. دا نۀ يواځي ډېر ښائسته او دلکشه ګلان لري، بلکې د دې ګلان او بوټي د دوا دارو او خوشبو دپاره هم استعمالېږي.

وماته د زيارت ملک صنوبر خان په انټرويو کښي وئيل چي زموږ په سيمه کښي کم از کم ۷۵ قسمه داسي ګلان او بوټي شته چي د عطرياتو دپاره استعمالېږي.

د اونو برائيکس Onobrychus بوټي  او ګلان ډېر زيات جاذب نظره دي، د سړي زړۀ غواړي چي بس ورته ناست وي او د خدائ د قدرت نظاره مي کولائ. خصوصاً د بنګيره ګلان ډېر ښائسته وي او اکثر د بېدياؤ په شېوه شېوه علاقو کښي وده کوي.

د غرونو په لوړو او ژورو کښي په ډېر لوئ شمېر يو ګل پېدا کېږي چي و هغه ته Astra Galus وئيل کېږي. دا په يوه بوټي کښي د سپين او ګلابو رنګونو په زرګونو غبارې وي.

د Onosoma  ګلان په سخت غرۀ ايزه کاڼو کښي وده کوي، او داسي وي چي د دې اوچت ښاخونه په لوړ سر کښي کاږه شي او بيا ګل ګل شي. او داسي ښکاري لکه فانوس چي بل وي. شايد چي انسان هم له دې فطرتي اثارو څخه د فانوس يعني شينکلرز خيال او ائيډيا اخستې وي.

Scabiza يو اغزن بوټی دی خو ډېر زيات سپين سپين ګلان کوي. دا د عام وښو په څنګ کښي پېدا کېږي، او اکثره څاروي دا ګلان وخوري ولي چي دا ډېره ښۀ خوشبو او خوږوالی لري، ځکه دا بوټی کله کله په ډېر محفوظه غر کښي موندل کېږي.

Eremostachys يو د بېل غوندي اوږده ښاخونه لري. له اپريل څه تر مئۍ د مياشتي پوري له کوټي څه تر زيارت تر غرو او د کاڼ مهترزۍ په غرو کښي پېدا کېږي. د دې ګلونه پاڼي او څاڅکي ډېري اوږدې وي عموماً د اوبو په غاړه په نوده مځکه کښي ډېر په زور کښي وي.

پيشۍ يا رواش: رواش هم مېوه ده هم سبزي ده. د دې زرغونې پاڼي د انځر د پاڼو غوندي غټي لاکن اوږدې وي دا بې حده ښائسته بوټی رواش کوي او د توبه اڅکزۍ او توبه کاکړۍ په اوچتو غرونو کښي کېږي. د ګېډي د ناروغتياؤ دپاره اکثير دوا ده. دا دومره نايابه مېوه ده چي خلګ ئې په ډېر شوق په ۵۰۰ روپۍ کلو رانيسي. د ګاجري په شان کچه هم خوړل کېږي او له غوښو سره هم پخېدلی شي.

د اوچتو غرونو په لمن کښي په لنډه مځکه کښي په ډېر کثرت سرۀ سرۀ ګلان يعني Poppy پېدا کېږي. خو دا ګلان او د دې نازکي پاڼي د تندي هوا تاب نۀ لري، ځکه د دې ژوند ډېر کم وي. په يوه يا دوو ورځو کښي ورزېږي. لاکن په ډېر شمېر کښي ګلان کوي. د سرو ګلانو علاوه د دې يو قسم د سرو او ژړو ګډ قسم دی.

 Gentiana يعني بنګيره يو ډېر نايابه ګل دی. دا بانجړي او شين ر نګه ګلونه لري. د دې بوټي وړوکي وي خو ګلان ئې ډېر ښائسته او غټ غټ وي، په يوه غنچه کښي شپږ اته ګلان خنديږې. ښېګړه په خلاصو مېدانو کښي ډېر کم وي خو په شېوه او لنده مځکه کښي د Poppy  سره يو ځائ په کثرت سره کېږي.  

په بېدياؤ کښي قدرتي غرۀ ايزه نانايعني پوديناSalvia په اړ او ډبرينه ځايونو کښي پېدا کېږي. دا د حيرت نظاره وي داسي ښکاري لکه کاڼي چي خبري کوي او خاندي. د دې له خوشبوئ څه ټوله فضا خوشګواره وي. ځائي خلګ دغه Salvia د سترګو په مرض کښي استعمالوي. د دې ايشېدلي اوبه سړې کړي او بيائې په سترګو کښي څاڅکي واچوي ډېر اکسير دوا ده.

د سپرلي په موسم کښي و هري خواته د رنګونو او د حسن مېلې ښکاري او هر غر او کاڼی د ښائسته Crusier په ژبه ګويان وي.

Ferula Factida   ته  موږ په خپله پښتو ژبه کښي "نار" وايو دا د "اينجي" هينګ يو خاص قسم دی چي په بېدياؤ او د غرو په سرونو کښي پېدا کېږي. نارکچه هم خوړل کېږي، دا د انسان د بندونو او رګونو د درد دپاره ډېره مؤثره دوا ده. د دې بوټي ژړوي، ډېر غټ ګلونه کوي او د دوا په توګه استعمالېږي. د نار بېخ يا جړ ته اينجه يا هينګ وئيل کېږي. ځائي خلګ اينجه وچه او پاوډر کړي او بيا ئې په ژمي کښي په غوښه باندي او دړوي ولي چي دا ډېر ښۀ Preservative دی. دا ډول غوښه وچه شي لاندی ځيني جوړ شي او د اينجي په سوب ئې خوند نور هم سېوا شي او خرابېدل هم نۀ کوي.

دغه ډول يو بل ښائسته او ژړ ګل د غورېځانو ګل دی او دا دومره زيات کېږي لکه د غنمو فصل چي دي کرلی وي. ټوله غرونه او بېداوي په ژړ رنګ ښائسته کړي او د خوشبو بهار راولي. د دې ځانګي او پاڼي دومره نرمي او نازکي وي چي اکثر زمينداران ئې د مېوو په پېکنګ کښي استعمالوي. د اور دپاره هم ډېر ښۀ لرګي لري خو له بده مرغه زموږ خلګ دا له بېخه څه را اوباسي دا ډول د دې نايابه ګل پېداوار ورځ په ورځ کمېږي. بايد چي څانګي ئې اوشکول شي او  و جړ ته تاوان ونۀ رسول شي.

Eremostachys د دې ژړ ګلان د تکتو غرۀ په سر او لمن کښي ډېر زيات کېږي. 

ښيځکي يعني Eremurus اکثره تر شپږ زره فټه څه په زياته بلندي باندي وده کوي. د دې پاڼي د پيازو د پاڼي غوندي وي خو په منځ کښي بې حده ښائسته زيږ او شپږ اتۀ انچه اوچت ګلان لري. ښائسته مرغۍ او بلبلي سر بېره باندي ناستي وي او د رس خوندونه اخلي. د دې نازکي او له اوبو ډکي پاڼو څه ډېر خوندور ساګ جوړېږي. ځائي خلګ د پالکو غوندي ساګ ځيني جوړوي. د ښيځګو دوه قسمه وي، د ماده قسم ښيځکي ژړ ګلان کوي او پاڼي ئې نازکي وي ځکه د خوراک دپاره استعمالېږي او دوهم قسم سپين ګلان کوي. ماهرين وائي چي دا نرMale بوټی دی. د دې پاڼي سختي وي ځکه د خوراک په کار نۀ راځي ځائئ خلګ چي خپل کورونه د رنګو د پاره د ښيځګو پاڼي وکوټي او په چونه يا رنګ ئې ګډ کړي دا ډول رنګ بيا له دېوالو څه نۀ اوړي او ډېر سخت شي.

سور سانده: د مارچ او اپريل په مياشتو کښي چي بارانونه ووري نو ټول غرونه، بېدياوي او شېلې په خندا شي. ابشارونه په شور راروان شي، تالابونه ډک شي او په داسي حال کښي غرونه او رغونه د سور ساندي په سرۀ رنګ کښي پټ شي. چي څه وخت د سور ساندي يعني Salvia Bucharica ګلونه په بهار راشي نو غرونه د ناوي غوندي سرۀ جوړه واغوندي.

ځائي خلګ سور ساندي ټوله شپه په سړو اوبو کښي خيښته کړي او سحار ئې د غاړي او سينې د ناروغيانو دپاره وڅښي، خلګ وائي چي دا ډېره مؤثره دوا ده ځکه دوئ دا په کثرت استعمالوي. په سور سانده کښي اکثره ګلان سرۀ وي خو په منځ منځ کښي ځيني ګلان د سپين سپين رنګ هم وي.

يو بل ښائسته او تک سپين ګل چي په ټوله سيمه کښي په لوئ شمېر کېږي و هغه ته لونياسو يعني Convolvulus  وئيل کېږي.  دا د واوري غوندي سپين ګلان د خپل حفاظت دپاره له ځانه سره بې شمېره اغزي هم لري او د دې بوټي په هره څانګه کښي بې حسابه ګلونه وو. ما وخپل ملګرو ته وئيل چي هر چا که د دې يوې څانګي ګلونه شمار کړل و هغه ته ژر روپۍ انعام ورکوم خو هيچا دا حساب نۀ کړل.

هم په دغه غرۀ ايزه سيمه کښي د قدرت له نورو عطياتو سره يوه لويه عطيه توره ځيره Bunium هم پېدا کېږي. او په سازګار موسم کښي د دې پېداوار ډېر زيات شي. دا د خوراک او دوا دپاره يو نايابه بوټی دی.

زول يعني Achillea ته بوئ مادران هم وئيل کېږي. دا يو قدرتي فصل دی. د دې د ژړ رنګ بې شمېره ګلونه د تبي او بادي امراضو دپاره په عام توګه خرڅېږي. زول په غرۀ ايزه او مېداني دواړو علاقو کښي په سپرلي کښي د مئۍ تر مياشتي پوري پېدا کېږي. ځائي خلګ د دې غنچي په بازار کښي خرڅوي او د پنساريانو په دکانو کښي هم پراته وي.

Ebenus هوا مرغان او نور قدرتي ذرائع د ګلانو د ا ابياري کوي ځکه په دې غرۀ ايزه سيمه کښي داسي ښائسته ګلونه ليدل کېدائ شي چي انسان د دست قدرت و کاريګري ته حيران کړي. دا ګلونه په خپل خپل موسم کښي د حسن، خوشبو او ښائست ښاهکار دي. لاکن بد قسمتي دا ده چي موږ نۀ خو د دې فطرت قدر وکړ او نۀ مو د دې حفاظت وکړ. د دې په نتيجه کښي د غرونو  او رغونو دا خود رو حسن ورځ په ورځ کمبوت راوړي او دا نايابه بوټي په تېزي سره په ختمېدلو دي. ما چي په کومو سيمو کښي په کال ۱۹۸۸ – ۱۹۹۰ کښي د شوټنګ په وخت کوم بوټي او ګلان ليدلي وو نن هغه ټول ختم شوي دي. ولي چي و يوې خواته څاروي او رمې دي او بلي خواته انسان د خس و خاشاک دپاره ټوله ورځ د بوټو په لټون دی.

کړبی: دا د اوبو  او مانده په غاړه کښي په لوئ شمېر کېږي، و دې ته په پښتو کښي لوخه هم وئيل کېږي. کله کله خو دا شپږ فټه اوچت وي او په سر کښي ئې د وړۍ غوندي غټ غټ ژړ ګلونو وي. که چېري و دې ته په غور وکتل شي نو هر هر ګل ئې د قدرت د حسن ننداره ده. ځائي خلګ د دې څانګي د چتونو دپاره يا د شپول د پردې دپاره استعمالوي.

ترخه: د ترخې بې شمېره بوټي د غرو او رغو دپاره د عطر و خوشبو کار کوي. چرته چي دا بوټي وي هلته به ټوله سيمه له خوشبو معطره وي. د ترخي نازکي پاڼي او بنفشي ګلان د ګېډي د ناروغيانو او تبي دپاره په کثرت استعمالوي. د دې علاوه هم داسي بې شمېره واړه او لوئ بوټي شته چي د بې شمېره ناروغيانو او خوشبوياتو دپاره استعمالېږي. لکه وړۀ، ملنګيان، چهلکه ځيره، کاکوتي، سپينه مورۍ، توره مورۍ، زول ، خواږه ولني، ملنګيان وغيره.

لاکن د دې ټولو د حفاظت دپاره د يوې باقاعده منصوبه بندي سخت ضرورت دی کنې د تباهي او بربادۍ دا عمل په ډېره تيزي روان دی. او د دې لوئ سوب څاروي رمې او د خس و خاشاک لټون دی. د يوې اندازې مطابق په بلوچستان کښي يو نيم  ½۱   کروړ څاروي دي او د دې د خوراک تر ټولو لويه ذريعه هم دغه قدرتي واښۀ او بوټي دي. بايد چي د دې مخ نيوی وکړل شي او په ټوله سيمه کښي داسي مناسبه علاقې وټاکل شي چرته چي شپانه او څاروي منع کړل شي. دا ډول به په ځيني علاقو کښي د قدرت دغه نايابه خزانه تر يو حده پوري محفوظه پاته شي.

ما په برطانيه کښي داسي بېن الاقوامي Botanical garden  اوليدلی چرته چي انګرېزانو د خپل ټولي نړۍ مقبوضاتو نادر او نايابه بوټي ګلان او وني محفوظ کړي دي. په دې کښي زموږ د سيمي بوټي او وني هم وې.

يوه بله اهمه خبره دا هم ده چي نن چي موږ په کومو فصلونو او باغاتو نازېږو او دا زموږ د تجارت او معيشت لويه برخه هم ده اخر دا خو هم يو وخت ځنګلي او قدرتي بوټي وو لکه انار، انګور، سيب، شاهتوت، بادام، اخروټ، انځر، پسته وغيره. ګلاب، ګل لالا، نرګس، بيا انسانانو په دې کار وکړ پيوندکاري ئې وکړه او د دې د فصل دپاره ئې ساز ګاره ماحول جوړ کړ، نن له دې څه ټول انسانيت استفاده کوي.

مثلاً زموږ په دې سيمه کښي افيډره Afidra يو بوټی ؤ خصوصاً د زيارت، زرغون او رود ملازۍ په علاقه کښي د بلوچستان د ځنګلاتو محکمې به د دوا سازي يوه کمپنۍ مارکرا لکولائډ ته د دې ټهيکه ورکړه، هغو به په سوونو ټرکانو دا بوټي د کوټي و دې کارخانې ته راوړل او له دې څه به ئې د پنسلين Pencleen  انجکشن او نوري دواياني جوړولې. رو رو په څو کلو کښي د افيډره دغه بوټي ختم شو او انسانيت د ځيني ناعاقبت اندېشه افسرانو او مفاد پرسته کارخانه دارانو د مفاداتو په سوب له دې قدرتي عطئې څه محرومه شو.

دا وخت په غرو او رغو کښي يواځي هغه بوټي پاته شوي دي چي يا خو ډېرو اوچت غرونو کښي کېږي چرته چي رسائي اسانه نۀ ده او يا هغه بوټي دي چي د قانون قدرت مطابق دومره اغزن دي چي خپل حفاظت پخپله کوي يا هغه بوټي چي څاروي ئې د خوراک وړ نۀ ګڼي. مثلاً

د Carduus بوټي له سمندر څه کم از کم پنځه زره فټه اوچتو سيمو کښي کېږي. د دې څانګي په څلوېښت پنځوس ورځو کښي ګل شي او بيا ګلان ئې يوه مياشت بانجړي او بنفشي ګلان غوړولي وي. لاکن د دې څانګي دومره اغزني دي چي څاروي نزدې لا نۀ ورځي، که څه هم دا د صحرا بوټي دي لاکن د اوبو تالابو نزدې ښۀ په جوش کښي وي.

د تالابونو په غاړه د جورينيا Jurinea ډېر ښائسته بوټي او نايابه ګلان شته او زما يقين دی چي لږه پاملرنه اوشي نو موږ دغه ګل په خپلو کورونو او باغونو کښي په اسانه کرلی شو.

که انسان هر څومره د ناقدري او بې پروائي مظاهره وکړي خو قدرت دغومره د خپل حسن او خوشبو مهرباني جاري ساتي او و انسان ته د غور فکر او عقلمندي بلنه ورکوي. که چېري په انسان کښي حسن نظر وي نو و هري خواته حسن شته د زيارت د صنوبر په غرۀ ايزه سيمه کښي داسي بې شمېره Pin Cution بوټي شته چي د منګي غوندي غټ ګول دي او هر بوټی په زرګونو ګلان لري. په دې کښي د سسي ګال يعني Onobrychis په خصوصيت سره قابل ذکر دی.   ډېر خوشبوداره او ښائسته ګلان لري. دا ګل په شپږ اوه زره فټه اوچت غرو کښي وده کوي.

نن هم موږ په خپلو کورو او پارکونو کښي روايتي ګلونه کرو او وينو. او دا فکر نۀ کوو چي اخر دا ګلونه هم يو وخت انسانانو په خپل تحقيق او زيار تر دې حده رارسولي دي. لاکن زموږ د وطن دغه قدرتي ګلونه نن هم په انتظار دي نو څه موږ ته بايد نۀ دی چي خپل کورونه، بازارونه او پارکونه په خپلو ګلونو اباد او ښائسته کړو.

څۀ وخت چي ما دا ډاکومنټري پوره کړه او د پس منظر د کمنټري مرحله راغله نو هک هک حيران شوم چي دا کمنټري به څنګه ليکم. ولي چي وماته نۀ خو د دې ګلونو قسمونه معلوم ؤ نۀ ئې نومونه او خواص. ځکه مي له ډېرو ماهرينو تپوسونه کول، خو هيچا ته نۀ ؤ معلوم. بيا اخر کار د هغه وخت د محکمه جنګلات يو مشر افسر ښاغلي ارشاد شېراڼي و ماته يو انګرېزي کتاب   A working list of the flowering plants of Balochistan  راکړ چي يو انګرېز Superindent Govt printing Press length 160 pages  په کال ۱۹۱۹ کښي له ډېر تحقيق پس ليکلی ؤ. 

زۀ حيران شوم چي هغه د دې ټولو بوټو او ګلانو تصويرونه، موسمونه، علاقې، انګرېزي، يوناني، پښتو، فارسي او بلوڅي نومونه هم ليکلي وو او دا ئې هم ليکلي ؤ چي دا په کومو ناروغتياؤ کښي استعمالېږي.

يو غير سړی چي دومره زيار کولائ شي نو څۀ نن د ۱۰۰ سل کاله پس هم په موږ کښي يو ښاغلی پېدا نۀ شو چي د خپل مځکي د بوټو، دوايانو او ښائسته ګلونو او د دې د حسن او خوشبو جاج واخلي؟ او په زړۀ پوري تحقيق وکړي.