ليکوال:مولانا عبدالخالق مندوخېل
د مجلې ګڼه:۸مه
د مجلې د چاپ نېټه: جولائي ستمبر ۲۰۱۵
د دې خاوري هر يو پوهيت او ليکوال د دې وطن د علم و ادب د تاريخ ځلانده ستوری دی. او د دوی ليکني زموږ علمي ورثه و سرمايه ده، خو زموږ له بې علمي و بد مرغۍ د دوی د لاس ليکلي شوي علمي اثار او تصنيفات لا تر اوسه د خلګو له نظره پټ پاتي او ناچاپه ځائ په ځائ خپاره بې ساتني پراته دي. ډېر خطي اثار په صندوخ کښې تاله د ويّنو خوراک شول، ځينو ټبرونو د خپل پلار نيکه کتب خانې او قلمي اثار خرڅ کړو او ځينو قدرمنو د احترام د ادب په خاطر خپله علمي ورثه په کوهيانو، څو دو يا په خاورو کښې د همېش لپاره خوندي کړه. انا الله وانا اليه راجعون.
د علمي ورثې د نشر و احياء او ساتني په احساس په دې ليکنه کښې د کسې غرۀ د لمني د هغو علمي و تاريخي اثارو، تصنيفاتو او قلمي نسخو پېژندګلوي وړاندي کوم، کوم چي ما پلټلي او کتلي دي:
(۱) ترغيب المصلي (منظوم قلمي نسخه) ملا اختر محمد کاکړ
دا يو سل پنځه څلوېښت کلن لرغوني قلمي نسخه ده چي په کال ۱۲۸۶هـ/ ۱۸۶۹ ء کښې ليکل شوې ده. يو سل دوولس پاڼي او دوه سوه درويشت مخونه ده. پر خړ کاغذ په خط نستعليق کښې ښائسته ليکل شوي ده ثابته او سالمه نسخه ده. د ابواب و د فصول عنوانات د فقهي کتابو پر طرز په عربي کښې ليکل شوي دي. دا منظوم فقهي مخطوطه چي د پاکي اولمانځه مسائل په کښې نظم کړل شوي دي د ملا اختر محمد کاکړ د پښين لاس ليک ده، او د مولوي رحمت الله مندوخېل (ژوب) په کتب خانه کښې خوندي ده. د دې مصنف د شاعر د خپل کتاب پېژندګلوي او د تصنفي مقصد د کتاب د پای په اشعارو کښې داسي بيان کړي دي:
شکر شکر بې قياسه
هسي شان کتاب مرقوم شو
چه ترغيب المصلي دی
تمام پور له ښو نکتو دی
پمعنيے کښ خزانه ده
کل بيان پکښ د نماز دي
هم اسان بي مشقت دي
چه د خوار بنده له لاسه
په پښتو سره منظوم شو
هم تاديب المبتدي دی
له عجيبو مسئلو دی
د ګوهرو ګنج خانه ده
چه له ربه سره راز دي
پښتنو له غنيمت دي (۱)
د قلمي نسخې ځانګړي خصوصيات
۱: د دې قلمي نسخې يو ځانګړی خاصيت دا دی چي په دې کښې د طهارت (پاکۍ) يعني اودس، غسل، تيمم او لمانځه ګړدي مسئلې په بشپړه توګه په پښتو نظم کښې بيان کړل شوي دي. فقهه په پښتو نظم کول يو ځانګړی کمال و فن دی او دا غير معمولي کار نامه کېږي.
(۲) مصنف په دې کتاب کښې تر پايه پوري په پوره اهتمام سره د هر باب او فصل د پای په بيتو کښې د هغو فقهي مآخذو مراجع کتابو يادونه کوي چي له کومو دۀ استفاده کړې ده او مسائل يې ځيني راخيستي دي د مثال په توګه په " فصل فيما يکره فی الصلواة کښې دغه اشعار:
"مسائل چه څه عيان شوه
اکثرايه نماز ګزاره
او څينے بيا ما خوذ شماره
په کښې شته هم څينی ياره
په دي فصل کښې بيان شوه
دي له تنو پر الابصاره
له شارح در مختاره
له محشی رد المحتاره" (۲)
(۳) د دې نسخې مصنف د مسائلو په بيان کښې ډېر محتاط ښکارېږي تر دې حده پوري چي په کومه فقهي مسئله کښې د ائمه فقهاؤ اختلاف وي دی هغه اختلافي ارا هم په ګوته کوي لکه: په لمانځه کښې قومه و جلسه په ارام په سکون (تعديل) سره کول د امام شافعي او امام ابو يوسف په نزد فرض مګر د امام ابو حنيفه په نزد واجب ده، مصنف دا مسئله داسي توضيع کړې ده:
ابو يوسف او شافعي
چه قومه ده عين فرض
هسي شان حکم کوي
هم تعديل دی پکښ فرض
(۲) ضابطه ميراث مولانا سيد محمد يعقوب لاجوري
دا قلمي نسخه د پښين د لاجور د کلي د نامتو عالم و مصنف مولوي سيد محمد يعقوب اغا (م ۱۹۵۲ء) په لاس ليکل شوې نسخه ده چي په پښتو نثر کښې د علم الموارث پر مسائلو و مباحث په کال ۱۳۳۲هـ/ ۱۹۱۳ ء کښې پر خړ کاغذ په خط نستعليق خوشخط ليکل شوې ده او د مولانا سيد علاوالدين اغا الهامي (کوټه) په کتابتون کښې خوندي ده.
دا نسخه پر شپږ ابواب محيط ده، په دې کښې د قرآن حديث او فقهې په رڼا کښې د ميراث د ويشلو اصول قواعد او احکام په اسانه پښتو نثر کښې بيان شوي دي.
(۳) ضابطه علم ميراث (منظوم) ــــ ملا محمد قاسم کاکړ
د دې قلمي نسخې مصنف ملا محمد قاسم کاکړ (مړينه: ۱۹۴۰ ء) د ضلع ژوب د فيوري د کلي اوسېدونکی ؤ، دی د خپل عصر لوی عالم ، ښه خوشنويس او شاعر تېر شوی دی. دۀ د علم الموارث مسائل په پښتو نظم کړي دي.
دغه قلمي نسخه د ملا عبدالحليم مندوخېل ايريږي (م۱۹۸۴ ء) په قلم نقل شوې ده، دوه څلوېښت (۴۲) پاڼي او نوي (۹۰) مخونه ده، په کال ۱۳۵۸/ ۱۹۳۹ ء کښې په خط نستعليق سره د کاپۍ پر بياض په مثنوي طرز په پښتو نظم کښې ليکل شوې ده، او د ملا عصمت الله اخوندزاده مندوخېل ايريږي (م ۱۹۲۷ء) په کتابتون کښې خوندي ده.
د مصنف لاس ليک اصل په متعلق حافظ خان محمد داسي ليکلي دي:
" ملا محمد قاسم کاکړ ........ ده، ضابطه ميراث په پښتو نظم کړې ده، له مولوي غلام محمد څخه د دۀ د لاس نسخه شته د مثنوي پر طرز ټوله مسائل د علم ميراث نظم کړی دی." (۴)
د ملا عبدالحليم مندوخېل په لاس نقل شوې قلمي نسخې د وړومبي سر بيتونه دا دي:
اول حمد د پاک مولٰی دی
له دې پس اې مؤمنَ
چه ويلی پاک رسول دی
څلور حقه د مرده دي
تجهيز تکفين دی اول جانه
او دويم په دی پورونه
دويم درود د مصطفٰی دی
دا خبره ده يقينَ
په چشمانو زموږ قبول دی
په ترتيب واړه د دۀ دی
بې زيادته بې نقصانه
او دريم وصيتونه (۵)
اخځليکونه او حوالې:
(۱) ملا اختر محمد کاکړ، قلمي نسخه ترغيب المصلی، ص: ۲۱۵- ۲۱۶
(۲) قلمي نسخه ترغيب المصلی مخ : ۱- ۲
(۳) قلمي نسخه ترغيب المصلی، مخ : ۱۶۵
(۴)حافظ خان محمد، د کسې ګلان ، مخ ۲۱۴
(۵)ملا محمد قاسم کاکړ/ ملا عبدالحليم مندوخېل، قلمي نسخه ضابطه
ميراث، اول مخ
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
د کاپي کولو په صورت کي د دغه ليکني بشپړه لينک او د منبع يادونه حتمي ده.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ